Rivâyetlerin Işığında Kur'ân-ı Kerîm'in Cem' edilmesi

Kur'ân-ı Kerîm, elimizdeki şekle ulaşıncaya kadar birkaç safhadan geçtiğini söyleyebiliriz.

1. Resûlullah Dönemi: Bu, vahiy ve zabt dönemidir.
2. Hz. Ebû Bekir Dönemi: Suhuf hâlinde cem' dönemi.
3. Hz. Osman Dönemi: Mushaflar hâlinde çoğaltma (istinsah) dönemi (Kastallani, 7: 446).
4. Daha sonraki dönemlerde yapılan çalışmalar: Noktalama, harekeleme, tezhib vs.

Şimdi bunları kısa kısa açıklayalım.

 

Resûlullah dönemi

Kur'ân-ı Kerîm, Tevrat'ın aksine bir anda toptan levhalar hâlinde (A'raf/7: 145-154) gelmemiş, Resûlullah'a, 23 yıl boyunca, gelişen hâdiselere, sorulan sorulara, duyulan ihtiyaçlara uygun olarak parça parça vahy edilmiştir.

Vahiy, kelime olarak fısıldamak, gizlice söylemek gibi mânâlara gelir. Kur'ân-ı Kerîm, Allah'ın, bir beşere ne suretler altında hitap edeceğini şu âyette açıklayarak, vahyin çeşitlerini belirtmektedir: “Allah bir beşerle, ancak kalbine ilham etmek, yahut perde arkasından sesini işittirmek suretiyle konuşur veya Rabbinin izniyle vahy etmesi için ona melek gönderir.” (Şûrâ/42: 51)

Resûlullah (aleyhisselâtü vesselâm) vahyin kendisine muhtelif şekillerde geldiğini, bazılarının, diğerlerine nazaran daha ağır olduğunu belirtir:

“Vahiy bana, bazen çıngırak sesi gibi (uğultulu) gelir, bu en şiddetli olanıdır. Bu hâl üzerimden kalkınca, (Allah'ın) söylediğini hafızamda tutmuş olurum. Bazen bir melek insan suretinde bana temessül eder ve bana konuşur, ben söylediklerini hafızama alırım.”

Hz. Âişe (radıyalluhu anhâ), aynı rivâyetin devamında, vahiy sırasında Aleyhissalâtü vesselâm'ın üzerine çöken hâli tasvir eder:

“Ben, soğuk günlerde bile ona vahiy gelip de, o hâl sona erdiğinde, şiddetli soğuğa rağmen alnından şakır şakır ter döktüğünü gördüm.” (Buhari, bed'ü'l-vahy 2-3)

Aleyhissalâtü vesselâm, vahiy başladığı ilk sıralarda, vahiyle ilgili bir bilgiye sahip değildi. Kendisine vahy edilen âyetleri unutabilirim endişesiyle, âyetler geldikçe, daha vahiy bitmeden gelen kısımları sessizce tekrar etmeye çalışıyordu (İbn Kesir, 7: 170). Bunun üzerine şu âyetle uyarıldı:

“(Ey Habibim! Cebrail sana Kur'ân'ı) okurken acele edip de dilini kıpırdatma. Onu (kalbinde bir araya) toplayıp okutmak Bize aittir. (Cebrail'e) okuttuğumuzda sen onun okuyuşunu takip et. Sonra onu açıklamak yine Bize aittir.” (Kıyamet/75: 16-19)

Bu vak'a bize, vahiy sırasında üzerini örttüren, farklı bir hâlete geçen Alehyissalatü vesselâm'ın tam bir şuur hâlinde olduğunu gösteriyor. Bu durum, Efendimiz'in vahiy hâlini saraya benzetenlere de bir cevap olmaktadır: Kaç tane saralı, hastalık nöbetinden çıkınca, o hâlini hatırlayabilmiş ve nöbet hâli geçince, insanlara asırlar boyu rehberlerin en güzeli olan düsturlar söyleyebilmiş!

İlgili âyetler, Kur'ân-ı Kerîm'le ilgili olarak daha, işin başında, Resûlullah'a, üç hususta garanti vermiştir:

1. Gerekli şekilde kalbinde cem'i,
2. En uygun şekilde okunması,
3. Doğru şekilde beyan ve izahı (İbn Kesir, Tefsir, 7: 169).

 

Kur'ân'ın korunmasında üçlü metod

Kur'ân-ı Kerîm, başlangıçtan itibaren üçlü bir metodla korunma altına alınmıştır: Yazı, ezber ve kontrol.

 

1. Yazı: Resûlullah (aleyhisselâtü vesselâm), yukarıda belirtilen ilk uyarılar ve tecrübelerden sonra vahyin mekanizması hakkında yeterli bilgi edinmişti. Vahy'in geleceği anı önceden hissediyordu ve bir kâtip çağırtarak vahyi yazdırıyordu. Mekke döneminde bu hizmeti daha çok Abdullah İbn Sa'd İbn Ebî Serh (radıyallahu anh) veriyordu (İbn Hacer, 10: 397). Medine hayatında devreye önce Übeyy İbn Kâ'b, sonra da, Zeyd İbn Sâbit (radıyallahu anhüma) girdi. Zeyd, bu işte el-Kâtib unvanını alacak kadar çok hizmet verdi ise de, onun bulunmadığı durumlarda sayısı 40'a baliğ olan başkaları da vahiy yazma hizmeti vermiştir (İbn Hacer, a.y,; Heysemi, 1: 153).

Hemen belirtmekte fayda var: Vahyin gelişinde bir periyot ve önceden bilinen bir takvim, bir program yoktu. Bu sebeple Aleyhisselâtü vesselâm her an hazırlıklı ve tedbirli idi: Risalet hayatının en dağdağalı, en sıkıntılı safhası olan hicret esnasında bile kâtiplik yapacak biriyle (Hz. Ebû Bekir) beraber olmayı ve yanında yazı malzemesi bulundurmayı (İbn Esir, 2: 232) ihmal etmemişti. Askerî seferlerinde, hatta askerlere verdiği istirahat anında bile kâtibiyle beraber oluyordu (İbn Hanbel, 5: 33;4, 109; İbn Hacer, 1: 442; Heysemî, 7: 225).

Zeyd İbn Sabit'in (radıyallahu anh) şu açıklaması, bir vahiy yazdırma hâdisesinin nasıl cereyan ettiğini gösterir:

“Ben, Resûlullah (aleyhisselâtü vesselâm) için vahiy yazardım. O'na vahiy indiği zaman üzerine şiddetli bir terleme gelirdi, sonra vahiy hâli geçince, O imlâ ettirir ben de, beraberimde getirdiğim kemik veya başka bir parça üzerine yazardım. Bu işten çıktığım zaman, (Vahiy esnasında üzerime çöken) Kur'ân'ın ağırlığından ayaklarımın ezildiğini, artık bir daha yürüyemeyeceğimi zannederdim. Yazma işi bitince bana: Oku!' derdi. Ben de okurdum, bir hata varsa düzeltirdi. Sonra ben bunu halka götürürdüm.” (Heysemi, 1: 152)

Bu rivâyetten anlaşılan şu ki: Yazılan ilk nüsha, Aleyhisselâtü vesselâm'ın yanında hususî bir arşivde saklanmıyor, bundan başka yazılı nüshalar çoğaltılmak ve ezberlenmek üzere, Zeyd İbn Sâbit tarafından beraberinde götürüyordu.

Bu durumdan hatıra gelebilecek, “Resûlullah'ın gıyabında yapılacak bu çoğaltma sırasında bazı hataların araya girebileceği” gibi menfi ihtimalleri, “ezber” ve “kontrol” sistemlerinin bertaraf edeceğini göreceğiz. Ve yine göreceğiz ki, Zeyd İbn Sâbit (radıyallahu anh) vahiy konusunda çok hassas ve bizzat Hz. Ebû Bekir'in beyanıyla son derece güvenilen birisidir.

 

2. Kur'ân'ın ezberlenmesi: Kur'ân'ın vahiy kâtiplerince yazılan bu ilk nüshalarından çoğaltılıp ezberlendiği anlaşılmaktadır. Ve Kur'ân sûrelerini, Ashabın zaman geçmeden ezberlemesi söz konusudur. Çünkü vahiyler günde en az beş kere kılınan namazlarda okunuyordu. Ancak herkesin her gelen vahyi ezberlediği söylenemez. Bununla birlikte, bir çoklarının her gelen vahyi ezberlediği, çeşitli tarîklerden gelen rivâyetlerle sabittir. Az ileride ilk Kur'ân hâfızlarının isimleri ve sayılarıyla ilgili bazı açıklamalar sunacağız.

 

3. Kontrol (veya Arza): Hz. Peygamber (s.a.s.), yazma ve ezberleme sırasında, kasıtsız olarak bir kısım hataların yapılabileceğinin şuurundadır. Nasıl olmasın ki, insanın bir şey yazarken farkında olmadan bazı ilâve ve atlamalar şeklinde hatalar yaptığı gibi, çok iyi ezberlediği bir şeyi, zamanla unutabileceği veya elinde olmayan ilâveler, eksiltmeler ve hatta kelimelerde değiştirmeler yapabileceği de inkâr edilemeyen beşeri bir zaaftır. Şu hâlde vahyin asliyetini korumada en çıkarlı yol, ne ezbere ne de yazıya fazla güvenmeyip, yazıyı ezberle, ezberi de yazıyla kontrol etmektir. İşte Resûlullah'ın buna baş vurduğunu görmekteyiz: Kur'ân tarihinde arza denen hâdisenin maksadı budur: Her Ramazan'da, o Ramazan'a kadar gelen bütün Kur'ân vahiylerini Resûlullah önce Hz. Cebrâil'le mukabele ettikten sonra, Mescid-i Nebevî'de halkın huzurunda okuyarak, herkesin, ellerindeki yazılı nüshaları ve ezberlerini kontrolden ve tashihten geçirmelerine imkân vermiştir. Ve bu kontrol (arza) hâdisesi Aleyhisselâtü Vesselâm'ın hayatının son yılında iki kere yapılmıştır ki, buna arza-i ahîre denir.

Arza-i ahîre, Kur'ân-ı Kerîm'in asliyeti üzere kitaplaşmasında ve dolayısıyla bütünlüğünün korunmasında son derece önemli bir hâdisedir. Çünkü bir kısım rivâyetler, Hz. Ebû Bekir'in hilâfeti sırasında, Kur'ân'ın cem' edilmesi çalışmalarında, arza-i ahîrede kontrolden geçen iki yazılı nüshanın [şehadetinin] esas alındığını göstermektedir ki, bu hususa ileride tekrar döneceğiz.

 

Arza hadisi

Arza ile ilgili birçok rivâyet mevcuttur. İmam Buhari hazretleri, Fezâilu'l-Kur'ân'ın yedinci bâbını buna tahsis etmiştir. Orada, Hz. Fatıma, Hz. Âişe, Hz. İbn Abbas, Hz. Ebû Hureyre (radıyallahu anhum ecmain) gibi Ashab'ın büyükleri tarafından rivâyet edilen hadisler kaydedilir. Hz. Ebû Hureyre'nin rivâyeti şöyle: “[Hz. Cebrail] her sene [Ramazan'da] bir kere Kur'ân'ı Resûlullah'a (sallallahu aleyhi vesellem) arz ederdi. Vefat ettiği sene iki kere arzetti” Hz. Âişe'nin rivâyetinde, arzanın iki sefer cereyan etmesini, Resûlullah'ın, “O yıl içinde vefat edeceği” şeklinde yorumladığı da görülür.

Arza, sadece Cebrail'in Hz. Peygamber'e (s.a.s.) okuyuşundan ibaret olmayıp, farklı rivâyetlerde ve bilhassa Buhari'nin Bed'u'l-Halk bölümünün altıncı babındaki rivayette (6/4: 37) geçen “Yüdârisühü'l-Kur'ân” ibaresinde gelen tasrihten hareketle karşılıklı olarak Hz. Cibril ve Hz. Resûlullah'ın (aleyhisselâm) birbirlerine Kur'ân'ı okudukları belirtilmiştir. Sadece Hz. Cibril okumuş ve Resûlullah dinlemiş olsaydı, ibarenin “yüderrisühü'l-Kur'ân” şeklinde olması gerekirdi.

Yine Buhari'nin bir başka bâbında zikredilen iki hadiste, âlimlerin yorumlarına hacet bırakmayacak bir sarahatte Hz. Cibril'in Resûlullah'a, Resûlullah'ın da Cibril'e, Ramazan ayının her gecesinde Kur'ân'ı okuduğu belirtilir: İbn Abbas (radıyallahu anhuma) anlatıyor:

“Resûlullah hayır yapmada insanların en cömert olanıydı. En çok cömert olduğu zaman da Ramazan aylarıydı. Çünkü Hz. Cebrail, Ramazan ayında her gece Aleyhisselatu Vesselam'a gelirdi ve Resûlullah ona, Kur'ân'ı arzederdi” Aynı bâbın, Ebû Hureyre'den gelen müteakip rivâyetinde de; (Cebrail'in, Ramazan'da) her yıl, Resûlullah'a bir kere arz ettiğini, öldüğü sene ise iki kere arz ettiğini belirtir (Fezâilu'l-Kur'ân 7).

Arza sırasında gerçekleşen ikinci bir husus, cevazında İslâm ulemâsının icmâ' ettiği nesh'in (Süyuti, 2: 21) bir nevi olan tilâvetten kaldırılan metinlerin ayıklanmasıdır. Yani, neshle ilgili âyet-i kerîmenin (Bakara/2: 106) ve bazı rivâyetlerin (Suyutî, Hasâis, 3: 133; Serahsî, 2: 71) ifade ettiği üzere, Kur'ân'dan bazı vahiyler, Resûlullah'ın sağlığında metin olarak Kur'ân muhtevasından çıkarılmıştır. İşte arzalarda bu çeşit mensuh metinler halka ilân edilerek, Kur'ân'ın aldığı son şekil belirtiliyordu. Son arzanın iki sefer cereyanı bu noktadan ehemmiyetlidir. Vahiyler geldikçe küçük parçalar üzerine yazılması, bu çeşit düzenlemelere kolaylık sağlıyordu.

Bazı İslâm alimleri, hadisteki mutlak ifadeden hareketle, bu arza hâdisesinin, vahyin Mekke'de başlamasını takip eden ikinci yıldan itibaren, aralıksız her yıl tekerrür etmiş olduğu sonucuna varmıştır.

 

Arza'nın Hikmeti

Arza ile ilgili açıklamalar, bunun öncelikle “vahy'in asliyetinin korunmasına yönelik nebevî bir tedbir olduğu noktasında temerküz etmektedir. Bu noktada bazı âlimlerin dikkat çektiği üzere, şöyle bir itiraz hatıra gelebilir: Muhtelif âyetlerde “sağlıklı okunması ve muhtevasının her çeşit tahrifattan korunması hususunda İlâhî va'd ve garantiler ifade edilmişken (Kıyamet/75: 16-19; Hicr/15: 9) bir de arzaya ne gerek var?

Bu görüş doğru olmakla beraber, arkadan gelecek nesillerin iman zaafı sebebiyle Kur'ân'ın aslına uygunluğu hususunda endişeye düşecek olanlarını da ikna etmek, bu meselede şeytanî vesveseye hiçbir açık kapı bırakmamak maksadına râci olduğu söylenebilir. Dolayısıyla arza hâdisesi, Kur'ân'ın, Resûlullah döneminde ve ondan sonraki kitaplaşma safhasında aslına uygunluğunu sağlayan, inanan-inanmayan bütün insanlara yönelik objektif bir delil olmaktadır.

 

KUR'ÂN'IN CEM'İ

Hz. Peygamber (aleyhissalâtü vesselâm), vefat ettiği zaman, Kur'ân'ın tamamı yazıya geçirilmiş olmasına rağmen, tamamını iki kapak arasında bir araya getiren, herkese şamil ve resmen genel kabul görmüş toplu bir nüsha mevcut değildi (Kastalânî, 7: 163, 446; Keşmirî, 4: 199). Bu durum muhtemelen, Aleyhissalâtü Vesselâm'ın vahyin ne zaman sona ereceğini bilmemesinden ileri geliyordu (Hamidullah, 2: 699). İlâveten, Suyutî, Kastalanî gibi bir kısım âlimler bunu, Resûlullah'ın bazı âyetlerin hüküm ve tilâvetlerinde nesih beklemesiyle izah ederler (Süyuti, 1: 57; Kastallani, 7: 446). Bu meselede benzer görüşleri serdetmiş olan Aynî, Resûlullah zamanında Kur'ân'ın arz ettiğimiz şekilde kitaplaştırılmamış olmasının bir faydasına dikkat çeker. “Nüzul tamamlanmamış ve dolayısıyla nesh ihtimalinin bulunması hâlinde, mevcut vahiylerin iki kapak arasında toplanması ve bunu yolcuların uzak diyarlara beraberlerinde götürmesi ve arkadan da nesih vâki olması, pek ciddî ihtilâflara sebep olurdu” (Aynî, 24: 264). Yine Aynî, Resulullah'ın vefatı ile, nesh ihtimali sona erdiği için, va'dini yerine getirmek üzere Allah'ın (celle celâlühû), Râşid halîfelere, cem işini ilham ettiğini belirtir (Aynî, 20: 16).

Nitekim, kendisine Allah tarafından ezberletilmesine binaen ve dileyenlerin istinsah ederek çoğaltabilmeleri için ilk yazılan vahiy nüshalarını Resûlulah'ın yanında hususî bir arşivde saklama ihtiyacı duymamış olarak vahiy kâtibinde bıraktığını yukarıda belirtmiştik. Maamafih, gelen her Kur'ân vahyi, yazıya geçirilmiş, bir çok nüshalar hâlinde yazılı olarak çoğaltılmış ve bazılarınca baştan sona kadar tamamı, bazılarınca bir kısmı ezberlenmiş olarak Kur'ân, Ashab'a mâl olmuş idi, aralarında mahfuzdu.

Kur'ân'ın cem' işi, Resûlullah'ın vefatından fazla bir zaman geçmeden İlk halife Hz. Ebû Bekir'in (radiyallahu anh) hilâfeti sırasında gerçekleşmiştir. Ancak Hz. Ebû Bekir'in gerçekleştirdiği bu, (Resûlullah'tan sonra Kur'ân'la ilgili en güzel, en yüce ve en muazzam hizmetin (İbn Kesir, 7: 438) başlatıcısı Hz. Ömer (radıyallâhu anh) olmuştur. Kaynaklarda gelen bir rivâyete göre, Hz. Ömer, Kur'ân'dan bir âyet sorar; kendisine, “Bu âyet falanın yanında, ancak o da Yemâme gününde vefat etti.” derler. Hz. Ömer: İnnâ lillâh.. der ve Kur'ân'ın cem' işini gündeme getirir (İbn Ebi Davud, 10; İbn Hacer, 10: 386).

Böylece başlayan hayırlı teşebbüsün müteakip gelişmelerini Zeyd İbn Sabit anlatır. Kendi ifadeleriyle: “Hz. Ebû Bekir (radiyallahu anh), irtidat edenlere karşı yapılan) Yemâme Savaşı sırasında beni çağırttı. Gittim. Yanında Hz. Ömer (radiyallahu anh) oturuyordu. Ebû Bekir bana: Bak! Ömer, bana gelip: Kurrâ'nın da katılmış bulunduğu Yemâme savaşları şiddetlendi. Ben bu savaşın her yerde kurrâları tüketeceğinden, onlarla birlikte Kur'ân'ın da çokça zâyi olacağından korkuyorum. Bu sebeple Kur'ân'ın cem' edilmesini emretmeni uygun görüyorum!' dedi. Ben kendisine: Resûlulah'ın yapmadığı bir şeyi nasıl yaparım? diye cevap verdim. Ancak, Ömer: Bunda hayır var.' diye ısrar etti. Ben, her ne kadar bu meseleye yanaşmak istemedi isem de Ömer, talep ve müracaatlarının peşini bırakmadı. Sonunda Yüce Allah, Ömer'in aklını yatırdığı şeye benim aklımı da yatırdı. Ben de meselenin gereğine aynen Ömer gibi inanmaya başladım.” Zeyd, devamla der ki: “Ebû Bekir (radiyallahu anh) bana yönelerek şunu söyledi: Sen genç, akıllı bir kimsesin hiçbir hususta sana karşı bir itimatsızlığımız yok. Üstelik sen, Resûlullah'a (aleyhissalâtü vesselâm) vahiy kâtipliği yaptın. Nazil olan vahiyleri yazdın. Şimdi Kur'ân'ın peşine düş ve onu cem' et!'“ Zeyd (radiyallahu anh) der ki: “Allah'a kasem olsun ki, Ebû Bekir, bana dağlardan birini taşıma vazifesi verse bu teklif ettiği işten daha ağır gelmezdi. Kendisine itiraz ederek: Siz, Resûlullah'ın (aleyhissalâtü vesselâm) yapmadığı bir şeyi nasıl yaparsınız?' dedim. Ebû Bekir (radiyallahu anh), beni ikna için: Vallahi bu hayırlı bir iştir!' dedi, talep ve müracaatlarının peşini bırakmadı. Öyle ki, sonunda Allah, Hz. Ebû Bekir'in aklını yatırdığı gibi, bu işe benim aklımı da yatırdı. Artık Kur'ân'ın peşine düştüm. Onu kumaş parçaları, hurma yaprakları, düz taş parçaları ve ezberlemiş olanların hafızalarından toplamaya başladım. Tevbe sûresinin son kısmını (yazılı olarak) Huzeyme “veya Ebû Huzeyme” el-Ensarî'nin yanında buldum. Bu kısmı ondan başkasının yanında bulamamıştım. (Cem' ettiğim) sahifeler, Hz. Ebû Bekir'in (radiyallahu anh) yanında idi. O vefat edinceye kadar da orada kaldı. Sonra, Hz. Ömer'e (radiyallahu anh) intikal etti. Allah, ruhunu kabz edinceye kadar onun yanında kaldı. Sonra, Resûlullah'ın zevce-i pâkleri Hafsa bintü Ömer İbni'l-Hattâb'a (radiyallahu anhümâ) intikal etti ve yanında kaldı” (Buhari, fazâilü'l-Kur'ân 4, tevbe 20; İbn Ebî Davud, 6).

Zeyd İbn Sâbit'in özetlediği bu cem' hâdisesinde birinci derecede Zeyd İbn Sâbit'e sorumluluk verilmiştir. Hişâm İbn Urve'nin bu sadette, babasından naklettiği açıklamaya göre, Hz Ebû Bekir, halife sıfatıyla, Hz. Ömer ve Hz. Zeyd'e (radiyallahu anhüm ecmain): “(Yapılacak hizmeti halka duyurun, sonra da) Mescid'in kapısına oturun. Allah'ın kitabındandır diye getirilenlere, iki yazılı şahit de isteyin, böylece şahitlenenleri yazın!” diye emreder (İbn Ebî Davud, 6). Hz. Ömer de, “Kimin yanında Hz. Peygamber'den (aleyhissalâtü vesselâm) Kur'ân'dandır.' diye aldığı bir şey varsa getirsin!” diye ilân eder... iki şahid olmadan getirilen hiçbir şeyi kabul etmez (İbn Ebî Davud, 31)

Hemen kaydetmek isteriz ki: Rivâyetin özet olarak bildirdiği vak'ayı, “Hz. Ebû Bekir daha geniş bir ortamda niye istişare etmeden alel-acele böyle bir karara vardı?” şeklinde akla gelebilecek kafa karıştırıcı bir suale verilecek cevap şudur:

1. Resûlullah, bir hadislerinde, “Ömer'le Ebû Bekir bir meselede ittifak etti mi, ben ona muhalefet etmem.” (Heysemi, 9: 53) buyurur. Ayrca, “Size benden sonra Raşid Halifelerimin sünnetini tavsiye ederim; ona dişlerinizle sımsıkı tutunun” buyurmuşlardır (Ebû Davud, sünnet 5; Tirmizi, ilim 16). Sonra, Hz. Ebû Bekir, halife olarak ümmetin birliğini temsil etmektedir. Onun, bilhassa ümmet tarafından da karşı çıkılmayan bir kararı genel kabule mazhar bir karar demektir. Hz. Ömer'in, müracaatını ona yapıp, “emret” kelimesini kullanması da, meseleyi tenvir bakımından önemlidir. Kaldı ki, işin içinde Zeyd İbn Sabit de vardır. Üç kişi bir cemaattir. Hele yetki yönüyle zirvede iseler. Ayrıca, ileride geleceği üzere, Übeyy İbn Kâ'b'ın da bu çalışmada ismi geçecektir.
2. Zaten mesele herkesi ilgilendiren bir meseledir. Ayrıca “Halka ilân edilmesi ve cem' işinin Mescid'de herkesin gözü önünde yürütülmesi” emredilmiştir. Binaenaleyh, bu meselenin bundan daha şeffaf, daha aleni yapılması mümkün değildir.

 

İki şahit konusu

Kur'ân'ın bu ilk cem'inde iki şahit meselesi, işin nasıl ciddiye alındığını, ne kadar objektif kıstaslarla hareket edildiğini tesbitte büyük ehemmiyet taşır. Çünkü Zeyd İbn Sâbit, kendisi hâfızdı. Hâlife, Zeyd'e Kur'ân'ı ezberinden yazmasını emredebilir, kontrol işini de diğer hâfızlara yaptırabilirdi. Ama öyle yapmamış, cem' işinin herkesin bilgisi, dikkati, nezareti altında, büyük bir şeffaflık içerisinde yürütülmesini sağlayacak bir emirde bulunmuştur:

1. Bu iş, herkesin uğrak yeri olan Mescid-i Nebevi'de gerçekleştirilecekti.
2. İki yazılı şahit istenecekti.
3. Bu iş, her hususta halkın güvenine mazhar olmuş, Hz. Resûl aleyhisselâtü vesselâm'a vahiy kâtipliği yapmış, genç, akıllı, mu'temet, aynı zamanda Kur'ân hâfızı olan Zeyd'in başkanı olduğu bir heyetçe yürütülecekti. Bir rivâyette Zeyd, cem' işini sadece yazılı vesikaları esas alarak yürütmediğini, insanların ezberlerine de (suduru'r-ricâl) müracat ettiğini belirtir (İbn Ebî Davud, 8).

 

Bir vak'a

Kur'ân'ın bu cem'i sırasında hiçbir menfi vak'a meydana gelmedi mi? diye akla gelecek bir soruya cevap olarak sadece bir vak'adan bahsetmek mümkündür. Ancak bu vak'anın mahiyeti anlaşılınca, bunun da, Hz. Ebû Bekir zamanında cem' edilip, bize kadar tek harfi değişmeden gelen Kur'ân'ın aslına uygunluğu hususunda herhangi bir şüpheye sebep olacak bir vak'a olmadığı anlaşılır. Şöyle ki:

Zeyd İbn Sabit, yukarıda kaydettiğimiz rivâyette geçtiği üzere, Tevbe sûresinin sonunda yer alan ve “lekad câeküm Rasûlün..” diye başlayan son iki âyeti, iki yazılı şâhit şartına uymadan almıştır. Yani o kısmı, Huzeymetu'l-Ensarî'nin yanında yazılı olarak bulur, ikinci bir yazılı şahit bulamaz. Vak'ayı anlatan hadisin, Buhâri'nin Kitabu'l-Ahkâm 37'de gelen vechindeki: “O âyetleri, sûresindeki yerine koydum (fe elhaktühâ fî sûretihâ)” ibaresi net bir şekilde Hz. Zeyd, bu kısmı hem ezbere hem de yeri itibariyle bildiğini göstermektedir. Nitekim Buharî şarihi Aynî şöyle bir soru sorar: “Kur'ân'a girmenin şartı tevatür iken, bu kısım Kur'ân'a nasıl dâhil edilir?”

Ve cevap verir: “Bu kısım, onların yabancısı değildi. Resûlullah'ın ağzından işitmişlerdi. Ayrıca hangi sûreye ait olduğu, sûre içersindeki yeri, onlar tarafından biliniyordu, sadece yazılı metni kaybetmişlerdi.” (Aynî, 20: 19). Biz, bu açıklamaya, yanında yazılı metni de bulunan bazılarının ridde savaşlarında şehid olmuş olabileceğini ihtimalini de ilâve etmek isteriz.

Kastalâni'nin İbn Ebî Davud'dan naklen kaydettiği Yahya İbn Abdirrahman rivâyetine göre: “Huzeyme İbn Sâbit gelir ve:

“Sizin iki âyeti yazmadığınızı görüyorum!” der.

“Nedir onlar?” diye sorulunca:

“Ben, bizzat Resûlullah'tan aldım (mealen): “Ey iman edenler! Size kendi içinizden öyle bir resûlu geldi ki, sıkıntıya uğramanız ona pek ağır gelir. O, size çok düşkün, mü'minlere çok şefkatli, çok merhametlidir. Ey Peygamber, eğer insanlar senden yüz çevirirlerse, sen de ki: “Allah bana yeter, O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Ben O'na tevekkül ettim. Yüce Arşın Rabbi de O'dur” (Tevbe/9: 128-129).

Huzeyme'nin bu hatırlatması üzerine orada hazır bulunan Hz. Osman (radiyallahu anh) Huzeyme'ye destek verir,

“Ve ben de şâhidim ki bu, Kur'ân'dandır. Ancak nereye konmasını uygun görüyorsun?” der. Huzeyme:

“Ben, onunla, Kur'ân'dan en son inen sûreyi sonlandırmaktayım.” der (Kastallani, 7: 163-164; İbn Hacer, 10: 389-390).

Bu iki âyetin tek yazılı nüshasının bulunması, konulacağı yer hususunda bazı sahâbilerde tereddüt hasıl olması, onun en son inen âyetlerden olmasından ileri gelmektedir. Nitekim, en son inen sûre ve en son inen âyetle ilgili rivâyetlerde ihtilaf varsa da, hem mezkur âyetler ve hem de bunların en sonunda yer aldıkları Berâet (Tevbe) sûresi de bu sonlar arasında zikredilir (Süyuti, 27; Kastallani, 7: 164). Nitekim Ahmet İbn Hanbel'in Müsned'inde gelen bir rivâyete göre, “Kur'ân'ın ilk cem'i sırasında, “yazma sırası Tevbe sûresinin (Sümmen-sarafû.... diye başlayan) 127'nci âyetine gelince bu âyeti Kur'ân'dan inen en son âyet zannettiler. Ancak Übeyy İbn Kâ'b (radiyallahu anh) onlara: Resûlullah bundan sonra da bana şu iki âyeti okuttu (Lekad câeküm). Bu iki âyet Kur'ân'dan en son inen kısımdır” (Müsned, 5: 134; İbn Ebî Davud, 9; Kastallani, 7: 164) der.

 

Bir Nokta

Bu iki âyet, tek şâhidle kabul edildi derken, bunun da iki yazılı şahidle kabul edildiğine dair rivâyetlerde gelen bir takviyeyi unutmayalım: Bu iki âyeti yazılı olarak getiren zât Huzeyme İbn Sâbit el-Ensârî (radıyallahu anh), kelâmı her hususta hüccet olan Fahr-i Âlem'in (aleyhissalâtü vesselâm), “Senin şahitliğin iki şahitliğe denktir.” iltifatına mazhar olmuştur (Buhari, tefsir (Ahzab) 2). Bundan dolayı, Hz. Huzeyme, Züş-şehadeteyn (iki şehadet sahibi) diye meşhur olmuştu. Bu açıdan bakılınca da, Kur'ân'ın bütün âyetlerinin iki yazılı şâhit eşliğinde Hz. Ebû Bekir devrinde yazıya geçirildiği söylenebilir.

Bu yazılı şâhit meselesi o kadar ciddiye alınmıştır ki, rivâyetler, Hz. Ebû Bekir'in yazılı şahidi gelmeden hiçbir âyetin yazılması için müsaade etmediğini, Berâet (Tevbe) sûresinin son kısmının “kendisi ve beraberindekiler ezberden bilmelerine rağmen” yazılı olarak bulununcaya kadar yazdırma işini te'hir ettiğini, iki şahide bedel olan Huzeymetü'l-Ensarî'de yazılı olarak bulunduktan sonra yazdırdığını kaydeder (İbn Hacer, 10: 386).

Zeyd İbn Sâbit'in Huzeyme'nin yanında bulduğu âyet, bazı rivayetlere göre Ahzâb suresinin 23. âyeti, daha başka rivâyetlere göre ise Tevbe sûresinin son iki âyetidir. Buhari farklı bu iki rivâyetin, her ikisinin de nazarında sahih olduğunu göstermek amacıyla olacak, her ikisini birleştiren bir rivâyeti Fezâilu'l-Kur'ân'da kaydeder.

Burada şöyle bir soru akla gelebilir: Kur'ân'a giren bütün âyetlerin mütevatir olması şart iken, zikri geçen âyetin yazılı tek nüshadan kabulü meselemize bir ârıza getirmiyor mu?

Buna şu meâlde cevap verilmiştir (Aynî, 24: 264; Kastallani, 7: 163): Mezkur âyetlerin yazılı iki şahidi olamamıştır. Ancak kaydedilen rivâyetlerde de görüldüğü üzere, pek çok kimsenin hâfızasında mevcuttur ve ezberden bilenler tarafından tasdik edilmiştir. Ayrıca, bu âyetler “Kur'ân'dandır” diye kabul görürken, bir tek sahabi tarafından, “Kur'ân'da böyle bir âyet yoktu, nasıl koyarsınız!” diye hiçbir itiraz vaki' olmamıştır. Bir muhalefet söz konusu olsa mutlaka tarihe geçerdi ve bize kadar gelirdi. Nitekim, kıraatle ilgili ihtilaflar olmuştur ve bunlar bütün teferruatlarıyla bize intikal etmiştir.

Ve unutmayalım: Az ileride görüleceği üzere ufak bir kıraat farklılığı sebebiyle ciddi münakaşalar eden ve hatta silâha sarılma noktalarına gelen Ashab-Tâbiîn nesli (radiyallahu anhüm ecmain), Kur'ân'dan olmadığına inandığı bir metnin âyet olarak Kur'ân'a girmesine göz yumsun, sesini çıkarmasın! Bu olacak şey değil, hiçbir akl-ı selim sahibi bunu kabul edemez. Böyle bir ihtimale, Kur'ân'ın kitaplaşması teklifini bile, “Allah Resûlü'nün yapmadığı bir şeyi biz nasıl yaparız!” tepkisiyle karşılayacak kadar Allah ve Resûlüne bağlı insanlar hakkında yer vermek insan aklının kabul edemeyeceği bir şeydir..

Bu söylediğimize: “İyi ama bir kısım Şiî kaynaklarında bazı sûrelerin Kur'ân'a alınmadığına dair iddialar var.” diye itiraz edilecek olsa cevabımız şudur:

1- Bu iddialar ilk asırda mevcut değildir, sonradan ortaya atılmıştır (Hamidullah, 2: 704). Bunu aklı başında Şiiler de şiddetle, nefretle reddederler (el-Musevî, 148-154).

2-. Ve nitekim, Şiîlerin bu gün ellerindeki Kur'ân'la Sünnîlerin elindeki Kur'ân arasında hiçbir fark mevcut değildir.

3- Tek yazılı şâhitle kabul edilen âyetler, muhteva itibariyle siyasî ve mezhebî meselelere temas etmez. Hattâ haram helâl hükümlerine de yer vermez. Yukarıda kaydettiğimiz meallerinden de anlaşıldığı üzere, onlarda bütün mü'minlerin ortak değerleri mevzubahistir: Beraat (Tevbe) sûresindeki iki âyette Resûlullah ve ümmetine olan yüce şefkati, Ahzâb sûresindeki âyette de Allah'a verdiği sözde sâdık kalan mü'minler mevzubahis edilmektedir.

Kıyamete kadar hıfzını garantileyen Rabbimizin, Yüce Kitabımızın hıfzında ve asırlar içinde münafıkların her çeşit ifsatlarını hiçe indirmede mühim bir esas olan -Kur'ân'ın cem'inde Hz. Ebû Bekir'in şart koştuğu- “iki şâhit”ten maksad nedir? meselesinde İslâm alimlerinin farklı yorumlarını bilmemizde de fayda var. Suyuti hazretleri bunları şöyle özetler: Bundan maksat:

1) Ezber ve yazıdır.

2) Hz. Peygamber'in (s.a.s.) vefat ettiği yılda (arza-i ahîrede) yazıldığını tasdik eden iki şahit.

3) Hz. Peygamber'e (s.a.s.) inen vecihlerden (harflerden) olduğunu ispatlayan iki şahit.

4) Ezberin Hz. Peygamber'in (s.a.s.) önünde yazılmış olandan yapılmış olması.

Suyutî merhum bunları kaydettikten sonra, “iki şahit”ten muradın: âyet diye getirilen metnin arza-i ahîrede Resûlullah'a arzedilmiş olduğuna şehadet eden iki şâhittir” der (Süyuti, 1: 58). İbn Hacer, ezberde olmasına rağmen iki şahidin şart koşulmasını “ihtiyatta mübalâğa” olarak değerlendirir (İbn Hacer, 10.388).

Hz. Ömer'in, Tevbe'nin son iki âyetinin yeri hususundaki tereddüdü konusunda bazı rivâyetler varsa da, bu rivâyetler zayıf rivâyetlerdir ve ilgili sahih rivâyetlerle çelişmektedir. Hadis ilminde “mütearız (çelişkili)” denen bu çeşit rivâyetler eksik değildir. Bunlarla ilgili açıklamalar müstakil bir konudur. Burada teferruata girmeden sadece şu temel prensibi hatırlamamız yerinde olabilir: Sahih senetle gelen bir hadisle zayıf senetle gelen bir hadis arasında “burada olduğu gibi” zıtlık olursa, sahih hadis esas alınır. İbn Hacer, Hz. Ömer'in tereddüdünü ifade eden rivâyetlerin zaafını belirttikten sonra, ayrıca âyetlerin sûre içerisinde sıralamasının vahye dayandığı hususunda diğer bütün rivâyetlerin icma' ettiğini hatırlatır.

Hz. Ebû Bekir zamanında yapılan mesâhif şeklindeki cem' işini aydınlatan bir rivâyet Ahmet İbn Hanbel'in Müsned'inde yer alır. Aşağıda kaydedeceğimiz rivâyet birkaç noktayı vurgulaması bakımından ehemmiyetlidir:

1. Bu ilk cem', eski parçaların bir arada toplanması değil, onların şahitliği altında yeniden yazılmasıdır. Ve bu yazma işinde, Kur'ân konusundaki ihtisasları Resûlullah tarafından takdir edilen dört kişiden biri olan Übeyy İbn Kâ'b da birinci derecede sorumluluk almıştır.
2. Yazılı tek şahidle kabul edilen âyetlerin Aleyhissalâtu Vesselâm'dan işitildiğine, Zeyd İbn Sâbit, Hz. Ömer, Ebû Huzeymetu'l-Ensârî'den başka Übeyy İbn Kâ'b da şahitlik etmektedir.
3. Mezkûr âyetler, en son inen âyetlerdendir.
4. Übeyy İbn Kâ'b'ın anlattığına göre, “Kur'ân'ı, Mesâhif hâlinde Ebû Bekir'in hilafeti esnasında cem' ederken bir kısım erkekler hadisleri yazıyor, Übeyy İbn Kâ'b da onlara imlâ (dikte) ettiriyordu. Yazma sırası “.....Sümme'n-sarafû sarafallahu kulûbehum...” (Tevbe/9: 127) âyetine gelince, bu âyetin Kur'ân'dan en son inen âyet olduğunu sandılar. Übeyy İbn Kâ'b onlara, “Aleyhissalâtu Vesselâm, bundan sonra bana iki âyet daha okudu: Le-kad câeküm...” (Tevbe/9: 128-129) dedi ve ilâve etti: “Kur'ân'dan en son inen âyet budur..” (Müsned, 5: 134)

 

Kur'ân'ın Mütevâtir Oluşu

Kur'ân'ın asliyetinin, Resûlullah'a (aleyhissalâtü vesselâm) geldiği şekliyle korunmuş olduğunun birinci delili Kur'ân-ı Kerîm'deki Cenâb-ı Hakk'ın garantisi ise, ikinci delili, onun mütevatir oluşudur. Yani Kur'ân'ın, Ashabtan günümüze, hiçbir ihtilâf olmaksızın, bütün ümmetin icmâ'ı ile gelmiş olmasıdır. Zaten bir haberin “dinle ilgili olmuş veya olmamış fark etmez” mütevatir olması, onun, görenleri veya duyanları tarafından ihtilafsız olarak bildirilmesine bağlıdır. Bir de, bu kimselerin yalan söylemede anlaşamayacak sayıda ve durumda olmaları lâzımdır. İslâm âlimleri, şartlara göre sayının değeri değişeceği için en az ikiden başlamak üzere 300'e kadar ulaşan farklı rakamlar ileri sürmüşlerdir. Ne var ki, bu rakamları ileri sürerken o rakamların mütevatir haber için esas alınması gerektiğine dair Kur'ân veya hadîsten bir delîle dayanmazlar. Burada asıl olan aklen, hâlen, âdeten bunların yalanda birleşmelerinin, anlaşmalarının muhal olmasıdır. Sözgelimi tarihte bir Selçuklu, Osmanlı devletinin hüküm sürdüğünü kimse inkâr edemez, herkes kabul etmek zorundadır. Çünkü mütevatirdir. Serahsi, Usûl'ünde “Bu çeşit dinî olmayan mütevatir haberleri kabul etmeyen biri çıksa aklından şüphe edilir” der (Serahsî, 1: 290). Din ile ilgili mütevatir bir haberin doğruluğundan şüphe edilemeyeceği için bu nevi haberler üzerinde aksi mütalâaların imanla bağdaşmayacağı hususunda İslâm âlimleri icma' etmiştir (A. Naim, 1: 102).

Tevatür bahsi, yeterince anlaşılmadığı için, bir kısım insanlar, tevatürün tahakkuku konusunda bazı âlimlerce şart koşulmuş olan râvi sayısındaki en ileri rakamları esas alarak “Mütevatir hadis yoktur.” iddiasında bulunabilmekte, daha da ileri giderek, bazı rivâyetlerde, Kur'ân hâfızlarının sayılarıyla ilgili gelen rakamlar üzerinde durarak, kendi kıt anlayışlarıyla “bence”li yorumlarla Kur'ân-ı Kerîm'in mütevatir oluşu hususunda kafa karıştırmaya çalışmaktadırlar. İslâm âlimleri, bir haberin mütevatir sayılmasında rakam üzerinde ısrar etmemiştir. Birleşilen ortak nokta, “yalan üzere anlaşmanın muhal olması”dır. Şu hâlde, adaletiyle, zabtıyla, ahlâk ve diyanetiyle, din konusunda, Allah, Resûlullah hakkında yalan söylemeyeceği hususlarında güven veren bir grup insanın getirdiği haberin doğruluğundan, mütevatir olacağından şüphe etmenin sebebi ne? Hiçbir şer'î delile dayanmayan “üç yüz rakamı”nı esas alıp, bu kadar raviden gelmeyen haberlere “mütevâtir değildir” deyip, meseleyi bilmeyen insanlar nazarında allâmelik havası atarak kafa karıştırmak mı ilimdir, ilmîliktir? Halbukî İslâm uleması, çoğunluk itibariyle (buna cumhur-u ulema da denmektedir.) “on ayrı tarîk”ten gelen haberin mütevatir olduğuna hükmetmiştir.

Bu açıdan Kur'ân'ın mütevatir oluşunda hiçbir tereddüt söz konusu değildir. Şimdi rivâyetler açısından kurrâ (Kur'ân'ı ezbere bilenler) sayısını belirtmeye çalışalım:

Buharî bu meseleyi “Resûlullâh'ın (aleyhissalâtü vesselâm) Ashabından olan Kurrâlar Bâbı'nda” (fedailü'l-Kur'ân 8) ele alır ve bâb'ta yedi hadis zikreder. Bunlardan birincisi: Abdullah İbn Amr'dan gelmekte ve rivâyette kurrâlardan dört tanesinin ismi geçmektedir: Abdullah İbn Mes'ûd, Sâlim, Muâz ve Übeyy İbn Kâ'b (radıyallahu anhum ecmaîn).

İkinci, üçüncü ve dördüncü rivâyetlerde İbn Mes'ud hazretlerinin sadece hâfız olduğunu değil, aynı zamanda Kur'ân ilimlerindeki yerini gösteren kendisine ait beyanlar yer alır. Birinde şöyle buyururlar: “Allah'a yemin olsun, Resûlullah'ın (aleyhissalâtü vesselâm) mübarek ağızlarından (şu kulaklarımla) yetmiş küsur sûreyi aldım. Kasem olsun Aleyhissalâtü Vesselâm'ın Ashabı da bilir ki, onların en hayırlısı ben değilsem de, Allah'ın Kitabı'nı en iyi bileni benim.”

Beşinci ve altıncı rivâyetler, Enes hazretlerinden gelir. Beşincide, Katâde merhumun: “Resûllullah'ın sağlığında kimler Kur'ân'ı cem' etti? sorusuna cevaben:

“Hepsi de Ensârî olan dört kişi: Übeyy İbn Kâ'b, Muaz İbn Cebel, Zeyd İbn Sâbit ve Ebû Zeyd” derken, altıncısında: “Resûlullah vefat ettiği zaman şu dört kişi dışında hiç kimse Kur'ân'ı cem' etmedi.” der ve sayar: Ebu'd-Derdâ, Muaz İbn Cebel, Zeyd İbn Sâbit ve Ebû Zeyd ki, biz buna vâris olduk.”

Dikkat edilirse bu ikinci hadiste, Enes (radıyallahu anh), önceki hadiste olduğu üzere, dört kişiden söz etmekle birlikte, önce zikrettiklerinden Übeyy İbn Kâ'b'ı zikretmemiş, buna bedel yine bir diğer Hazrecî olan (İbn Esir, 2: 97) Ebu'd Derdâ'yı zikretmiştir.

Şimdiden belirtelim ki bu farklılığa, bazı problemlerin çözümünde az ilerde atıf yapacağız.

Bâb'ın son rivâyetinde Buharî, İbn Abbas'tan naklen, Hz. Ömer'in şu açıklamasını kaydeder: “Übeyy, Kur'ân'ı en iyi okuyanımızdır. Biz, Übeyy'in şu sözüne rağmen, onun söylediklerinden bir kısmını terkediyoruz. Übeyy şöyle diyordu: Ben onu doğrudan doğruya Resûlullah'ın (aleyhissalâtü vesselâm) mübarek ağızlarından (Kendi kulaklarımla) aldım. Bu sebeple ben, (bir başkası tarafından getirilen neshedildi!' haberine uyarak Aleyhissalâtu Vesselâm'dan almış olduğunm kelâmı terk etmem.” (Hz. Ömer'in rivâyetinin devamında, neshedilmiş olmasına rağmen, bir kısım vahiyleri okumaya devam etmekte haksız olduğunu belirtmek üzere, Hz. Übeyy'e karşı şu âyeti delil getirir: (meâlen): “Biz bir âyeti nesheder veya unutturursak, onun yerine daha hayırlısını veya mislini (benzerini) getiririz” (Bakara/2: 106).

Bu Buhari bâbının muhtelif rivâyetlerinde ismi geçen “Kurra” sayısı yediye çıkmaktadır: 1- İbn Mes'ud, 2- Sâlim, 3- Muâz, 4- Übeyy, 5- Ebû Zeyd, 6- Ebu'd-Derda, 7- Zeyd İbn Sâbit (radiyallahu anhüm ecmain).

Ebû Zeyd'in kim olduğu konusunda muhaddisler araştırmaya girişmiş ve Buharî'nin büyük şârihi İbn Hacer el-Askalanî, yine Buhârî'de aynı hadisin başka vecihlerinde gelen ziyadelerinden yola çıkarak, bu zâtın kimliğini ortaya koymuştur. Zeyd İbn Sâbit'in menkıbesiyle ilgili bahisteki rivâyette, Katâde sorar: “Ebû Zeyd de kim?” Enes açıklar: “Amcalarımdan biri” (Menakıbü'l-Ensar 17). Hadisin Bedir gazvesiyle ilgili bir bâbda kaydedilen vechinde Enes, Ebû Zeyd hakkında şu bilgiyi verir: “Ebû Zeyd, Bedir gazvesine iştirak etmiştir. Geride hiçbir vâris bırakmadan öldü” (Buhari, megazi 12).

İbn Hacer, Hz. Enes'in “Amcalarımdan biri idi.” sözünün, mezkur Ebû Zeyd'i Amr İbn Avf oğullarından olan Sa'd İbn Übeyd İbn Nu'man ile karıştıranları reddettiğini belirtir. Çünkü Sa'd İbn Übeyd, Evs kabilesindendir, halbuki Enes'in amcası Hazrec kabilesindendir.

İbn Hacer, burada şu yorumu yapar: “Durum böyle olunca, muhtemeldir ki, Sa'd İbn Übeyd (radiyallahu anh) da Kur'ân'ı cem' edenlerdendir de Hz. Enes buna muttali olmamıştır.” İbn Hacer, bu kanaatini takviye eden açıklamalar sunar: “Ebû Ahmed el-Askeri: Evs Kabilesinden, Kur'ân'ı bundan başka cem' eden olmadı.' der. Muhammed İbn Habib el-Muhabbar'da Sa'd İbn Übeyd'i nesebiyle kaydettikten sonra, “Resûlullah'ın sağlığında Kur'ân'ı cem' edenlerden biriydi” der (İbn Habib, 286). Daha önce işaret ettiğimiz rivâyette, Sa'd İbn Übeyd ile Ebû Zeyd'in ayrı ayrı kimseler olduğu anlaşılmıştır. Çünkü, ikisi (aynı rivâyette) bir arada zikredilmektedir. Bu hâl onun, Enes'in hadisinde kasdedilen kimse olmadığına delil olur. İbn Ebi Davud da Kur'ân'ı cem' edenler arasında Kays İbn Ebi Sa'sa'a'yı da zikreder ki, bu da Hazreci'dir ve künyesi Ebû Zeyd'dir. İlâve edeyim ki, Sa'd İbn Münzir ibn Evs İbn Züheyr de Hazreci'dir ancak, künyesi'nin Ebû Zeyd olduğuna dair bir açıklamaya rastlamadım. Araştırmam sırasında nihâyet İbn Ebi Davud'da, aslı hususundaki müşkilâtı bertaraf eden açıklamayı buldum. Şöyle ki, İbn Ebi Dâvud'un, Buharî'nin şartına uyan sahih bir senetle Sümâme kanalıyla Enes'ten yaptığı rivâyete göre, Kur'ân'ı cem' eden Ebû Zeyd'in ismi Kays İbnu's-Seken'dir. Bu rivâyette Enes, ilâveten der ki: “O bizdendi, Adiyy İbnu'n-Neccâr oğullarından, amcalarımdan biriydi, öldü ve vâris bırakmadı, biz ona vâris olduk.”

Yine İbn Ebi Dâvud der ki: “Bize Enes İbn Hâlid el-Ensâri rivâyet edip dedi ki: “O, Kays İbnu's-Seken İbn Za'ûra olup Beni Adiyy İbnu'n Neccâr'dandır.” İbn Ebi Davud, bu zâtın Resûlullah'ın vefatına yakın bir zamanda, kendinden ilmi alınmadan öldüğünü, Akabî (Akabe biatına katılanlardan) ve Bedrî olduğunu belirtir” (İbn Hacer, 10: 429).

İbnu'l Esir de bu zât hakkında benzer bilgiler verir ve künyesinin ismine galebe çaldığını, isminde bazı ihtilaflar husule geldiğini ifade eder (İbn Esir, 4: 427). Yine İbnu'l-Esîr, Ebû Zeyd Sa'd İbn Übeyd'in de kurrâdan ve Evsî olduğunu, 15. hicrî yılında Kadisiye harbinde şehid edildiğini kaydeder (İbn Esir, 2: 5).

Resûlullah'ın sağlığında Kur'ân'ı (hafızalarında) cem' edenlerin miktarı gerçekten kaç kişi idi?

Yukarıda gördüğümüz üzere, İmam Buharî hazretleri, her ne kadar Kur'ân'ı Resûlullah'ın sağlığında Kur'ân'ı hafızalarında cem' eden yedi kişinin ismini verse de, asıl sayının bu olmadığı tarihen sabittir. Çünkü, bir defa, Buhari'nin yan yana koyduğu Hz. Enes hadislerinde, Hz. Enes 4 kişinin ismine vurgu yapsa da, 5 kişinin adı geçmektedir. Bu da, Hz. Enes'in maksadının, bütün Sahabe içinde 4 kişinin Kur'ân'ı ezberlediğini belirtmek olmadığını gösterir. Hz. Enes, bahis mevzuu sözü, İbn Hacer'in dikkat çektiği üzere, Evsliler ile Hacreçliler arasında geçen, karşılıklı faziletleri anma münasebetiyle söylemiştir. Bu sözün Taberî'de Said İbn Ebi Arûbe tarîkiyle gelen vechinin baş kısmında yer alan bir ziyadeye göre, Evs ve Hazreç kabileleri arasında cereyan eden mufâhara sırasında önce Evsliler şöyle övünmüştür: “Bizde dört fazilet sahibi vardır: 1- (Öldüğü zaman) kendisi için Arş'ın titredği Sa'd İbn Muaz; 2. Şâhitliği iki kişinin şahitliğine denk olan Huzeyme İbn Sâbit; 3. Kendisini meleklerin yıkadığı Hanzala İbn Ebî Âmir; 4. Kendisini arı sürüsünün koruduğu Asım İbn Sâbit”. Buna mukâbil, Enes'in mensubu bulunduğu Hazreçliler de: “Bizde de dört kişi var. Bunlar, Kur'ân'ı cem' ettiler, onlardan başka kimse onu cem' etmedi” deyip yukarda zikredilen isimleri saymışlardır (İbn Hacer, 10: 426).

Öyle ise bu hadiste Hz. Enes, hasrı kasdetmemiş, bu nefyi, Evsliler hakkında söylemiş ve muhacirlere teşmil etmemiştir.

İbn Hacer, bu noktaya dikkat çektikten sonra, Kâdi Ebû Bekir el-Bakillanî gibi nice âlimlerin Enes hadisiyle ilgili açıklamalar yaptıklarını belirtir ve bunlardan on kadarını nakleder. Naklederken kendisi açısından tatminkâr olmayanları zikretmekten de kaçınmaz. Bu açıklamalara göre, Hz. Enes'in sözü, zikrettikleri dışında, Kur'ân'ı başka cem' edenlerin olmamasını gerektirmez. Çünkü onun, bu dört kişi dışında cem' eden olup olmadığını bilmesi, Enes'in yaşı, Sahabe içindeki konumu, Sahabenin çokluğu ve çeşitli diyarlara dağılmışlıkları düşünülünce mümkün değildir. Ayrıca, cem' den muradı, Kur'ân'ı yalnızca ezberleme değil, ayrıca yazmak da olabilir. Bu zikredilenler, Hz. Enes'in bilgilerine göre, hem yazı, hem de ezber yoluyla Kur'ân'ı Resûlullah'ın sağlığında iken cem' etmişlerdir.

İbn Hacer, burada asıl gayenin Hazreçlileri öne çıkarmak olduğunu vurgulayıp, Muhacirleri ve Resûlullah'ın vefatından sonra cem' işini tamamlayanları kasdetmemiş olması gerektiğini söyledikten sonra, Hz. Enes'in ifadedeki hasrı fiilen reddeden cem' örnekleri kaydeder:

1. Pek çok rivâyet, Hz. Ebû Bekir'in Resûlullah'ın sağlığında Kur'ân'ı ezberlediğini gösterir.

2. Hz. Ali'nin Resûlullah'ın vefatını müteakip nüzul sırasına göre Kur'ân'ı cem' ettiği (bir mushaf hâlinde topladığı) rivâyetlerde gelmiştir.

3. Abdullah İbn Amr'dan sahih senetle: “Ben Kur'ân'ı cem' ettim, her gece onu okuyordum. Bu Aleyhissalâtu Vesselâm'a ulaşmış, “onu ayda bir kere hatmet...” buyurdular. Hadisi rivâyet edilmiştir (İbn Mace, ikame 178).

4, 5. İbn Mes'ud ve Sâlim Mevla Ebi Huzeyfe'nin kurrâlıkları da meşhurdur ki, bütün bu sayılanlar muhâcirdir.

6-21. Muhacir hafızlardan diğerleri, ki burada 15 isim daha geçmektedir.

İbn Hacer, bunlara ilâveten, Ebû Übeyd el-Ferrâ'nın Ashab'dan şu zevatı da kurrâdan addettiğini belirtir: Dört halife, Talha, Sa'd, İbn Mes'ud, Huzeyfe, Sâlim, Ebû Hureyre, Abdullah İbn Sâib, Abadile (radiyallahu anhüm ecmain). Kadınlardan: Hz. Aişe, Hz. Hafsa, Ümmü Seleme, ancak bunların bir kısmı cem' işini Hz. Peygamber'den (s.a.s.) sonra tamamladı. Onlar, Hz. Enes'in mezkur hasrını reddetmez.

21-28. İbn Hacer, farklı kaynaklarını da göstererek, bir kısmı Muhacir bir kısmı Ensari on-on beş kadar isim sayarak Kur'ân'ı cem' edenlerden addedildiklerine dikkat çeker: Temîmu'd Dârî, Ukbe İbn Âmir, Mesleme İbn Mahled, Ubâde İbnu's Sâmit, Ebû Musa el-Eş'ari, Amr İbnu'l-Âs, Sa'd İbn Ubâde, kadınlardan Ummü Varaka (radıyallahu anhüm) bunlardandır.

Resûlullah'ın sağlığında kurrâ sayısının çokluğunu ifade eden başka rivâyetler de mevcuttur. Bi'r-i Ma'una'da öldürülen 70 kişi Ensarîdir ve kurrâ olarak zikredilmektedir (İbn Sa'd, 2: 53). Keza Müseylime-i Kezzab'la yapılan savaşta (Yemame Savaşı) ölen kurrâ sayısı hakkında 700'e ulaşan (Aynî, 24: 264) oldukça yüksek bir rakam zikredilir. Bu biraz mübalâğalı gözükmekte ise de kaynaklarda, mezkur savaşla ilgili olarak gelen rakamlar göz önüne alınınca, mübalâğa payının fazla olmayacağı kabul edilebilir. Sözgelimi, Müseylime'nin 40.000 (Büyük İslâm Tarihi, 2: 40), hattâ 100.000 (İbn Esir, 7: 439) kişilik ordusuyla çarpışan 13.000 kişilik İslâm ordusu vardır ve bunun 3000 kadarı kurrâ'dır (İbn Kesir, 7: 439). Hz. Ömer'i endişeye ve dolayısıyla Kur'ân'ın cem'i işine sevk eden de, bu savaşta şehid olan hafiz sayısının çokluğudur. Savaşın hadikatu'l mevt de denmiş olan bahçe içinde yapılan nihâi safhasında, bu safhaya Müseylime tarafında iştirak etmiş bulunan 10.000 kişiden (Taberî, 3: 294) 7.000'i öldürülmüştür (Taberî, 3: 297). Bu savaşta Müslümanlar ise, muhtelif rivâyetlere göre 1100 veya 1400 şehid vermiştir. Rakamlarda mübalâğa olmadığını te'yid eden bir rivâyet de, Hz. Ebû Bekir'in ordunun komutanı olan Hz. Hâlid'e yazdığı mektupta kullandığı, “1200 şehidin kanı evinin avlusunda henüz kurumamışken” ifadesidir (Taberî, 3: 300). İbn Kesir, tefsirinin sonunda yer alan Fezâilu'l-Kur'ân'da (Tefsir, 7: 439), Yemâme'deki savaşta 500 kadar kurrânın öldüğünü ve bunun üzerine Hz. Ömer'in halife Hz. Ebû Bekir'e müracaat ederek: “Kur'ân'ı cem' edelim, değişik cephelerde, onu ezberlemiş olan sahabilerin ölümleri sebebiyle, bir kısmının kaybolacağından korkuyorum” dediğini nakleder.

Burada bir hususa daha dikkat çekmek isteriz. Aleyhissalâtu Vesselâm'ın hicretle Medîne'ye gelir gelmez bir mescit inşa ettirdiği, mescidin içinde suffa denen bir mektep tesis edip, başına yazı ve kıraat muallimleri tayin ederek ciddî bir okuma yazma seferberliği başlattığı, icabında okuma yazma bilen müşriklerden bile halkın yetişmesinde istifade yoluna gittiği, bu yolda bazı hususî evleri ve hatta Medine dahilinde tesis ettiği on kadar mescidi de bu maksatla kullanmış olabileceği, bütün bunlara ilâveten geceleri, sabahlara kadar hizmet veren müstakil bir Dâru'l-Kurrâ'nın da mevcudiyeti (İbn Sa'd, 4: 205-206; İbn Abdi'l-Berr, 2: 259, 501-502; Müsned, 3: 137) göz önüne alınınca[1] kısa zamanda yüzleri, binleri bulan kurrâların yetişmiş olabileceği, dolayısıyla bu sadette gelen rakamların ihtiyatla karşılansa bile toptan inkâr edilemeyeceği ortaya çıkar. Netice olarak Kur'ân-ı Kerîm bilicmâ bütün ümmetçe bidâyetten beri mütevatir bilinirken, yenilerde ileri sürülen aksi iddiaların hiçbir ilmî değeri olamaz. Serahsî'nin dediği gibi, böylesi iddiaları dile getirenlerin aklından şüphe edilir.

 

Kaynaklar

Ahmed İbn Hanbel (v.241 h.), Müsnedu Ahmed, 1313, Kahire.

Aynî, Bedru'd-Dîn Ebû Muhammed Muhammed İbn Ahmed (v. 854 h.), Umdetu'l-Kâri, Beyrut, 1348.

Babanzâde Ahmed Naim, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, Diyanet İşleri Başkanlığı y. Ankara, 1957.

Buhari, Ebû Abdillah Muhammed İbn İsmâil (v.256 h.), Sahîhu'l-Buhârî, Kahire 1313.

el-Musevî, Musa, Şia ve Şiilik Mücadelesi, (Tercüme: Kemal Hoca), Sebil y. , İstanbul, 1995.

Hamîdullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, (Tercüme: Salih Tuğ), İrfan y. İstanbul, 1990.

Heyet, Büyük islâm Tarihi, (Heyetçe hazırlanmıştır.), Çağ y. İstanbul, 1992.

Heysemi, Nuru'd-Dîn Ali İbn Ebi Bekr (v.807 h.), Mecmau'z-Zevâid, Beyrut, 1967.

İbn Ebî Davud, Ebû Bekr Abdullah (v.316 h.), Kitâbu'l-Mesâhif, Matbaatu'r-Rahmâniyye, Mısır, 1936.

İbn Hacer, Şihâbu'd-Dîn Ebu'l-Fazl Ahmed, el-Askalânî (v.852 h.), Fethu'l-Bârî fî Şerh-i Sahîhi'l-Buharî, Mısır, 1959.

...; el-İsâbe fi Temyizi's-Sahâbe, Kahire, 1324.

İbn Hişâm, Ebû Muhammed, Abdu'l-Melik (v.218 h.), es-Sîretü'n-Nebeviyye, Mısır 1955.

İbn Kesir, İmâdü'd-Dîn Ebu'l-Fida İsmâil (v.774 h.), “Fezâilu'l-Kur'ân”, Beyrut, 1966 (Tefsîr'in 7. cildinde basılmıştır).

İbn Sa'd, Ebû Abdillah Muhammed, (v.230) ,et-Tabakâtu'l-Kübrâ, Beyrut, 1960.

İbnu Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf (v.463 h.), el-Istiâb fi Ma'rifeti'l-Ashâb, (el-İsâbe kenarında basılmıştır).

İbnu'l-Esir, İzzeddîn Ebu'l-Hasen Ali İbn Muhammed (v.630 h.), Üsdü'l-Gâbe fî Ma'rifeti's-Sahabe, Kahire, 1970.

Kastallâni, Şihâbu'd-Dîn Ahmed (v. 923 h.), İrşadu's-Sârî, Bulak, 1304.

Keşmirî, Muhammed Enver Şah (v.1352 h.), Feyzu'l-Bâri, Dâru'l-Ma'rife, Beyrut, tarihsiz.

Mâlik İbn Enes (v. 179 h.), el-Muvatta, Mısır,1951.

Müslim, İbnu'l-Haccâc el-Kuşeyrî (v.261 h.), Sahîhu Müslim, Kahire, 1955.

Serahsî, Şemsü'd-Dîn Ebû Bekr Muhammed İbn Ahmed (v.490), Usûlü's-Serahsî, Haydârâbâd-Deken, 1973.

Suyuti, Celâleddin (v.911 h.), el-İtkan fî Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire, 1967.

...; el-Hasâisu'l-Kübrâ, Kahire, 1967.

Şafii, Muhammed İbn İdris (v.204), er-Risâle, (Tahkik: Ahmed Muhammed Şâkir), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, tarihsiz.

Taberî , Muhammed İbn Cerir, Târîhu'l-Ümem ve'l-Mülûk, Dâru Süveydân, Beyrut, 1962.

Tirmizi, Ebû İsa Muhammed (v.279 h.), Sünenü't-Tirmizî, Matbaatu'l-Endülüs, Humus, 1966.

 

 

[1] Bu mesele “Peygamberimizin Okuma-Yazma Seferberliği” adlı çalışmamızda yeterince tahlil edilmiştir. (Cihan yayınevi, İstanbul, 1984 s. 97 ve devamı)