Kutsal Metinlere Atıf ve Suç Ortağı Alimler

Özgürlüğün kriteri nedir?  Halk, devlet başkanını ve bürokratları eleştirebiliyorsa özgür bir ülkede yaşıyoruz demektir. Şayet problemleri çözmek ve tartışmak yerine devlet başkanı muhalefeti susturmak için halkın değer verdiği kutsal metinlerden alıntı yapıyorsa otoriter bir rejimde yaşıyoruz anlamına gelir. Öte yandan alimler âyet okuyarak devlet başkanını eleştirebiliyorsa bu da özgürlük göstergesidir. Devlet başkanı âyet okuyarak politik hatalarını örtmeye çalışıyor, alimler de ona bir cevap veremiyorlarsa bu durum otoriterliği simgeler. Politikacıların her meselede konuşup uzmanların susmak zorunda olduğu bir toplum sağlıklı bir toplum değildir. Ancak bazen devlet başkanları insanları motive etmek, yol göstermek ya da ikna etmek için halkın kabul ettiği otoritelere, değerlere, geleneklere veya inançlara atıf yapabilir. Keza bu durumda da yine karşıt argümanlara açık olmalıdır.

Otorite argümanları yöneticilerin elinde gücü pekiştirme aracına dönüşebilir. Nitekim Emevi sultanları halkı susturmak için âyet okuyup, görüşlerinin tartışılmasına izin vermeden fikirlerini dikte ediyorlardı. Halbuki Hz. Ali (ö. 661) minbere çıktığında harici militanları mescit içinde âyet okuyarak, ona karşı çıkabiliyor ve eleştirebiliyorlardı. Mescit içinde tenkit amaçlı okunan âyeti duyunca Hz. Ali, “Hak söz, ama yanlış mana kastediliyor.” diyerek, âyete değil âyete dayanılarak üretilen argümana karşı çıkmıştır. Halifenin halkın huzurunda kendisini eleştirenlere cevap vermesi, hatta onlarla tartışması düşünce özgürlüğüne verdiği önemi göstermektedir.

İlim adamlarının politikacıları eleştirilerinde de dini naslara referans verdiği birçok örnek vardır. Yöneticiler şayet insaflı ise bu eleştirileri kabul etmiş, hatta eleştiren ulemayı ödüllendirmek istemiştir. Bu tür durumlarda birçok alim, sultana karşı kendilerini borçlu hissedeceklerinden dolayı verilen ödülleri de kabul etmemiştir. Bağımsızlıklarını korumak ve eleştiri haklarını kaybetmemek için sultanlara yakın olmayı arzulamamışlardır. Sultanların verdiği görev ya da parayı kabul ettikleri takdirde toplum içindeki itibarlarının zedeleneceğinin farkındadırlar. Hatta bir insanın dini bilgisiyle yöneticilerin işlerini kolaylaştırmayı İmam Malik “sefillik/düşkünlük” olarak niteler. İmam Maturidî’ye (ö. 944) göre devlet yöneticileriyle görüşen alimlerin onları uyarması hatta yaptıkları hukuksuzluklar konusunda onları tehdit etmesi zorunludur. Eğer idareciler uyarılarına olumlu karşılık vermezse alimlerin idarecilerle birlikte görünmesi doğru değildir. Şayet kendilerini dinlemeyen yöneticilerle ilişkilerini kesmezlerse onların yaptığı her işte onların suç ortağı olurlar.

Sultanları eleştirmek için tehdit ve uyarı içerikli âyetleri okumak alimlerin öncelikli görevidir. Nitekim Emevi Halifesi Süleyman b. Abdülmelik (ö. 99/717) Medine’ye geldiğinde devrin ünlü alimlerinden Ebû Hâzim’i sorguya çeker. Biz niçin ölümden korkuyoruz? diye sorar. Ebû Hâzim, çünkü dünyanızı güzelleştirmek için ahiretinizi heba ettiniz, diye karşılık verir. Süleyman, Allah katında durumum ne olacak bilebilseydim, deyince Ebû Hâzim, kendini Allah’ın Kitabı’na arz et, onda “İyi insanlar naim cennetlerinde, nimetler içindedir. Yoldan sapan günahkârlar ise Cehennem ateşindedir.” (İnfitar 13/14) âyeti vardır, der. Sonra Emevi hanedanının zorbalıkla, halkın rızası olmadan hilafeti ele geçirdiğini, binlerce insanı öldürdüğünü ve toplumdan koptuğunu Halife’nin yüzüne karşı söyler. Orada bulunanlar kendisini uyarınca da “Allah alimlerden, gerçekleri açıklamaları ve gizlememeleri için söz almıştır.” diyerek onları susturur. Uzun konuşmanın sonunda sultan, Ebu Hâzim’e bir kese altın hediye etmek ister ama kabul etmez, evine gönderir ancak Ebû Hâzim altınları geriye gönderir. (Bkz.: Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, 9/33)

Bu konuda ilginç bir örnek de Abbasi Halifesi Ebû Cafer Mansur (ö.775) ile Musul halkı arasındaki anlaşmadır. Mansur halife olunca Musullular, hayatları üzerine ant içerek Halife’ye isyan etmeyeceklerine dair söz verirler. Ancak bir müddet sonra ahitlerini/beyatlarını bozup isyan ederler. Halife, daha sonra Musul’u yeniden kontrol altına alır. Musullulara ne yapması, nasıl davranması gerektiğini ulemaya danışmak ister. İçlerinde Ebû Hanife’nin (ö.767) de bulunduğu devrin önde gelen fakihlerini huzuruna toplayıp fikirlerini sorar. İçlerinden birisi, yapılan anlaşma gereği Musul halkını katledebileceğini ama affederse kendisinin lütuf ve ihsanı olacağını, söyler. Mansur, Ebû Hanife’ye aynı soruyu yöneltir. Ebû Hanife, onlar sana ellerinde olmayan bir hakkı, -yani canlarının alınması hakkını- vermişler; sen de senin olmayan bir hakkı -insanların canını alma hakkını- onlara şart, koşmuşsun. Bir insanın canı yalnızca hukuki cezalarda ve kısasta helâl olur. (Konuyla alakalı hadise işaret ediyor) Bunun dışında kimsenin insanların canları üzerinde tasarruf etme hakkı yoktur, diye cevap verir. Mansur diğer fakihleri huzurundan çıkarıp Ebû Hanife’yi takdir eder, ‘’Sen haklısın.’’ der. (Bkz.: Ebû Zehra, s. 70-72)

Yöneticiler uygulayıcı konumdadır. Onlara danışmanlık yapan, aydınlar ve alimler yöneticileri uyarmakla yükümlüdür. Aksi takdirde yapılan zulümlerde suç ortağı olurlar. Politikacılar hatalarını kapatmak ya da halkı kandırmak için kutsal değerlere sığındığında ilk muhalefet etmesi gerekenler din alimleridir. Aksi takdirde dinin toplumsal değeri kaybolur.

Yöneticilerin problemleri çözmek yerine halka âyet okuyup nasihat etmeye başlaması otoriterlik işareti olarak algılanabilir. Politikacılar çözüm önerisi içermeyen tavsiyelerle, halkı teselli etmek ya da eleştirilerden kurtulmak için bazen otorite argümanlarına başvurur. Bu durumda din adamları politikacıları uyarmalıdır. Dinin siyasete âlet edilmemesi ve politik hataların dini naslarla perdelenmemesi gerektiğini söylemeleri gerekir. Politikacı âyet okumuşsa zımnen kendisinin âyetlerle eleştirilmesi konusunda kapıyı aralamış demektir. Bu durumda görev, din adamlarına düşmektedir. Gerçekten Kur’an’a inanıyorlarsa, politikacıların hatalarını Kur’an’a dayanarak açıklamalıdırlar. Şayet sükût ederlerse, belki dünyevi makamlarını ve servetlerini korurlar ama tüm itibarlarını da kaybederler.